Het doopritueel in Game of Thrones

In het video essay ‘The Truman Show: Death and Rebirth (7 juni 2015) beschrijft Now You See It de symbolische rol die onderdompeling door water speelt in de karakterontwikkeling van filmpersonages.¹ Aan de hand van The Truman Show (1998) wordt uitgelegd dat wanneer de hoofdpersoon Truman Burbank bijna verdrinkt doordat hij tijdens een storm uit zijn zeilboot valt, hij als een veranderd mens weer boven water komt. Hij leeft nog, maar tegelijkertijd leeft hij opnieuw. Hij was dood, maar is weer opgestaan. Waar hij eerst bang was voor de buitenwereld, durft hij die vervolgens te trotseren. De auteur stelt dat elke keer wanneer een personage van onder water weer boven komt – of dat nu komt omdat ze vastzitten, zich verstoppen of er in zijn gevallen – zij in zekere zin sterven en opnieuw geboren worden.

In films wordt dus gebruik gemaakt van het symbool van onderdompeling door water om de psychologische transformatie van personages uit te beelden. Deze metafoor is afkomstig uit het christelijke doopritueel, waarin iemand wordt ondergedompeld in water of daarmee wordt besprenkeld. Behalve in films, wordt ook in een hedendaagse televisieserie als Game of Thrones (vanaf 2011) deze symboliek nog steeds toegepast. Om te zien op welke wijze dit gebeurt moeten we kijken naar wat het christelijke doopritueel symboliseert en op welke wijze de verbeelding hiervan in de vroeg-christelijke kunst een rol heeft gespeeld in de betekenisgeving. Op die manier kunnen we zien welke invloed dit heeft gehad op de toepassing van het doopritueel voor de verbeelding van psychologische transformatie in films en series.

Wat betekent het doopritueel?

Hoe komt het dat de doop met water een symbool is voor persoonlijke verandering? Tijdens de doop wordt iemand overgoten met doopwater of erin ondergedompeld in navolging van de wijze waarop Christus werd gedoopt door Johannes de Doper (Mat. 3:13-17) (Van Laarhoven, 2003: p. 28).² De apostel Paulus noemt in zijn brief aan de Romeinen de doop namelijk een begrafenis van de oude, zondige mens, waarna de nieuwe, vervolmaakte mens in Christus uit het watergraf kan opstaan, net zoals Christus na zijn kruisiging na drie dagen weer opstond uit de dood. De doop symboliseert op deze wijze de overgang tussen dood en wedergeboorte.

In ‘Baptismal Imagery in Early Christianity’ (2012) en in verscheidene presentaties³ legt professor Robin Jensen uit dat beeldende kunst een centrale rol speelt in de totstandkoming van religieuze ervaringen. De doop is een goed voorbeeld van een religieuze ervaring waarvan de betekenis wordt bekrachtigd door middel van beelden. De afbeeldingen zijn namelijk (in ieder geval in de begintijd van het Christendom) onderdeel van het ritueel. Volgens Jensen kunnen vier verschillende aspecten in de betekenis van de doop worden onderscheiden: de opname in de gemeenschap, de vergeving van zonde, de dood en opstanding en de vernieuwing van de schepping en het herstel van het paradijs.⁴ Deze aspecten komen terug in de wijze waarop het doopritueel in de vroegchristelijke kunst wordt verbeeld.

Hoe wordt het doopritueel verbeeld in vroegchristelijke kunst?

In de vroegchristelijke kunst werden afbeeldingen van de doop gebruikt om tombes⁵ en doopkapellen (baptisteria) mee te decoreren. In deze afbeeldingen wordt vaak verwezen naar de doop door bijbelse verhalen af te beelden die de hierboven genoemde symbolische aspecten van de doop illustreren. Daardoor zien we bepaalde motieven – dat wil zeggen: verhalen en beelden waarbij water een belangrijke rol speelt – voortdurend terugkomen.

In de Catacomben van Sint-Calixtus (ca. 3e eeuw) is te zien hoe het aspect van de opname in de gemeenschap, naast afbeeldingen van de (goede) herder en zijn kudde, gesymboliseerd wordt door een visser en vissen. Dit verwijst naar de oproep aan de discipelen om vissers van mensen te worden (Mat 4:19), maar ook naar de ichtus-vis (een veelgebruikte symbolische afkorting voor de naam van Christus). Hetzelfde beeld van de visser is ook te zien op een mozaïek in de tombe van de Julii (ca. 3e eeuw) in de Necropolis van het Vaticaan in Rome.

Onder andere door middel van verhalen uit het Oude Testament wordt de vergeving van zonde verbeeld. Zoals de doortocht van het volk Israël door de Rietzee (Van Laarhoven, 2003: p. 126). Waarbij voor het volk een pad droog ontstond, terwijl de Egyptenaren die hen achtervolgden verdronken (Ex. 14:1-31). Deze gebeurtenis is verbeeld in het beeldhouwwerk op de sarcofaag in de kapel van Sint-Genesius in de Romaanse kerk St. Trophime in Arles, Frankrijk (ca. 380). Net zoals het volk Israël uit de slavernij van de Egyptenaren werd bevrijdt, worden christenen bevrijdt van de slavernij van de zonde. Op dezelfde manier overleeft Noach, als vertegenwoordiger van de mensheid, de watervloed die de aarde overspoelde en daarmee de veroordeling van de zondaars (Gen. 7 en 8). In de catacomben van Marcellinus en Petrus (ca. 4e eeuw), wordt de ark – als symbool voor de kerk – waardoor Noach de zondvloed overleeft, afgebeeld als een doosje waar Noach uit te voorschijn komt.

Ook aan de hand van het Nieuwe Testament wordt ditzelfde aspect van de doop verbeeld. Bijvoorbeeld in het verhaal van de genezing van de verlamde man die in het water van Bethesda, dat genezende krachten zou bezitten, moest worden gedragen (Joh. 5:5-17). Op het fresco in de doopkapel van de huiskerk Dura Europos (3e eeuw) wordt de man zowel liggend op zijn bed afgebeeld, als wanneer hij ermee wegloopt na zijn genezing. De engel die het water zijn genezende werking gaf, kan worden gezien als voorafschaduwing van Jezus Christus. De kerkvader Ambrosius legt namelijk uit dat het water weliswaar de wonderlijke genezing mogelijk maakt, maar dat je wel iemand nodig hebt die je in het water brengt: Jezus. Ook het verhaal van de genezing van de blinde man uit Siloam moet zo worden gezien. Hierin smeert Jezus speeksel op de oogleden van de man en geeft hem opdracht zich te wassen in het badhuis (Joh. 9:1-41). Zowel de verlamde als de blinde worden zowel genezen als vergeven.

Op basis van verhalen uit de Bijbel, zoals die waarin Jezus lopend over het water Petrus redt van verdrinking (Mat. 14:22-36), wordt eveneens de dood en opstanding als aspect van de symboliek van de doop in de vroegchristelijke kunst verbeeld. Het wonder waarbij Christus water verandert in wijn tijdens de bruiloft in Kana (Joh. 2:1-12) verwijst naar zijn bloed en daarmee naar zijn dood en opstanding. Deze gebeurtenis wordt bijvoorbeeld verbeeld in het beeldhouwwerk op de sarcofaag van Marcus Claudianus (4e eeuw). Ook het gesprek dat Christus voert met een Samaritaanse vrouw bij een waterput over ‘levend water’ waardoor niemand ooit nog dorst hoeft te hebben (Joh. 4:1-42) dat te zien is op een ander fresco in de doopkapel van de huiskerk Dura Europos (3e eeuw) kan op deze wijze worden opgevat.

Het verhaal dat echter het meest wordt gebruikt als afbeelding van de doop en als voorloper van de dood van Christus is dat van Jona die tijdens een storm vanuit een boot overboord wordt gegooid en wordt opgeslokt door een grote vis en drie dagen later op land wordt uitgespuugd (Jona 2). Waar hij voorheen zijn opdracht om het zondige volk van de stad Nineve te bekeren niet wilde uitvoeren en daardoor de storm over zich afriep, accepteerde hij deze vervolgens wel. Zowel in de fresco’s van de catacomben van Marcellinus en Petrus (ca. 4e eeuw), als in een fresco in de Catacomben van Calixtus (ca. 3e eeuw), als in het beeldhouwwerk van de Sarcofaag van Jonah in het Vaticaan (ca. 3e eeuw) zijn de belangrijkste scènes uit dit verhaal verbeeld.

De vernieuwing van de schepping en het herstel van het paradijs door middel van de doop, draait om het overwinnen van de erfzonde. De erfzonde was het gevolg van de zondeval door de eerste mensen, waardoor ieder mens zondig geboren zou worden. De doop draagt in zekere zin bij aan het herstel van de onschuldige, paradijselijke staat zoals Adam en Eva die kenden. Daarom komt de voorstelling waarin Adam en Eva worden verleid door de slang om te eten van de Boom van Kennis van Goed en Kwaad veel voor in de kunst van vroeg-Christelijke doopkapellen. In het fresco in de Catacomben van Coemeterium Maius in Rome (4e eeuw), zien we hen afgebeeld bij een boom omringd door plant-, vrucht- en vogelmotieven. Ook in het mozaïek van de orthodoxe doopkapel in Ravenna (5e eeuw) is te zien hoe een poging is gedaan om de schoonheid van het paradijs te hercreëren: een overvloed van fruit, bomen, vogels, vissen en bloemen en druivenranken, herten en schapen is zichtbaar. Allemaal mogelijk gemaakt door het water dat leven geeft

Maar er zijn nog veel andere verhalen waarbij water een belangrijk rol speelt. Zoals in het Oude Testament: de genezing van legerbevelhebber Naäman die zich op bevel van de profeet Elisa zeven keer moest baden in de Jordaan (2 Kon. 5:1-27), en Mozes die op een rots sloeg om het volk Israël van drinkwater te voorzien tijdens hun tocht door de woestijn (Ex. 17:1-7). En behalve verhalen komen in de kunst ook beelden die de bijbel zelf gebruikt veel terug, zoals de hinde die ‘’smacht naar water’ uit Psalm 42: 2. Dat deze verhalen en beelden werden geassocieerd worden met de doop is niet zo vreemd, aangezien de schrijvers van het Nieuwe Testament deze verhalen interpreteerden als voorafschaduwingen van de doop. Zo maakt Paulus een vergelijking tussen de doop en de doortocht door de Rietzee (1 Kor. 10:1-5) en stelt Petrus dat de gelovigen, net zoals Noach, door het water heen gered worden van de zonde (1 Pet. 3:18-22). Zo is te zien hoe afbeeldingen zijn gebaseerd op bijbelse verhalen en verwijzen naar aspecten van de betekenis van het doopritueel.

Hoe wordt de symboliek van het doopritueel toegepast in Game of Thrones?

In de vroeg-christelijke kunst is goed te zien hoe de verschillende symbolische betekenissen van het doopritueel worden verbeeld. Zoals genoemd kunnen vier verschillende worden onderscheiden: de opname in de gemeenschap, de vergeving van zonde, de dood en opstanding en de vernieuwing van de schepping en het herstel van het paradijs. Aan de hand hiervan kan worden gekeken hoe deze symbolische betekenissen worden toegepast in de televisieserie Game of Thrones. Daarvoor kan het beste worden gekeken naar de psychologische ontwikkeling van een aantal centrale personages: Daenerys Targaryen, Theon Greyjoy en Jaime Lannister.

Daenerys Targaryen hoort in de eerste aflevering⁶ van het eerste seizoen van haar broer Viserys dat ze wordt uitgehuwelijkt aan Khal Drogo. Ze stapt vervolgens gelaten een zeshoekig bad in – doopvonts zijn vaak achthoekig – waarna ze lijkt te weg te zinken in het kokendhete water. Uiterlijk rustig, maar innerlijk blijkbaar witheet. Eerder in de scène maakt Viserys haar duidelijk dat ze niet langer als meisje onschuldig kan afwachten tot ze wordt gered, maar als jonge vrouw wordt ingezet als politiek wisselgeld en zich daarom perfect moet voordoen. Wanneer ze klaar staat om te worden gepresenteerd aan Khal Drogo, laat ze weten niet met hem te willen trouwen. Desondanks wordt even later de huwelijksceremonie gehouden, waarbij Daenerys als bruidsschat drie fossiele drakeneieren ontvangt. In aflevering 6 moet Viserys, nadat de relatie van Drogo en Daenerys zich ontwikkeld heeft, zijn plan bekopen wanneer hij wordt ‘gedoopt’ met gesmolten goud.

Nadat Drogo sterft in aflevering 10 loopt Daenerys de aangestoken brandstapel met zijn lichaam in en komt daar ongedeerd weer uit. De drakeneieren die er in lagen blijken niet versteend, maar komen uit. George R.R. Martin, de schrijver van de boeken waarop de serie is gebaseerd, lijkt daarmee te verwijzen naar Mat. 3:7-12 waarin Johannes de Doper aankondigt dat degene die na hem zal komen – Christus – zal dopen met vuur. Daenerys wordt hiermee dus nadrukkelijk neergezet als de beloofde verlosser van Westeros, en dus op het herstel van de wereld – de schepping – zoals we die kennen. Vooral omdat ze op dezelfde wijze nogmaals deze rol bevestigd in aflevering vier van het zesde seizoen. Hierin loopt ze de door het haarzelf aangestoken vuur de brandende hut uit waarin ze gevangen wordt gehouden.

In de tweede aflevering van het tweede seizoen keert Theon Greyjoy, nadat hij jarenlang als gijzelaar bij de Starks in het Noorden heeft geleefd, terug naar de Iron Islands. Omdat zijn loyaliteit wordt betwijfeld ondergaat hij het doopritueel zoals dat bij het zeevarende volk van de eilanden gebruikelijk is. Daarbij wordt de dopeling ondergedompeld in zeewater totdat hij het bewustzijn verliest. Vervolgens wordt hij weer aan land gesleept om bij te komen. Iemand wordt dus als het ware verdronken en sterft symbolisch. Dit wordt begeleid met de woorden: ‘What is dead may never die’. Theon maakt zich na afloop van de doop ondergeschikt aan de keuze van zijn vader, de koning, om het Noorden te veroveren. Zijn oom Euron wordt later in de serie (aflevering 5, seizoen 6) door middel van hetzelfde ritueel gekroond als opvolger van Theon’s vader. Dit doopritueel dient dus enerzijds nadrukkelijk om te laten zien dat iemand hoort bij de gemeenschap, en anderzijds om de opstanding uit de dood te symboliseren.

Later, in het vierde seizoen, is Theon gevangen genomen door de psychopatische Ramsay Snow die hem martelt en dusdanig hersenspoelt dat hij zijn identiteit kwijt raakt en zichzelf enkel nog kent als ‘Reek’. Als hem in de zesde aflevering een bad wordt toegestaan, krijgt hij tijdelijk zijn identiteit terug om Ramsay te helpen Moat Cailin te veroveren op de Ironborn. Door het water is hij schoongewassen en wordt hij een nieuw mens. In de loop van de serie hervindt hij wat van zijn moed en strijdlust, totdat hij in de tweede aflevering van het zevende seizoen laf overboord springt, wanneer het schip waarop hij zich bevindt, wordt aangevallen door zijn oom Euron en hij zijn zus moet achterlaten. In aflevering zeven van het zevende seizoen loopt hij echter met herwonnen zelfvertrouwen het zeewater in, om het commando over een schip van de Ironborn te nemen. Zo staat Theon Greyjoy dus voortdurend uit de dood op wanneer hij uit het water komt en worden zijn misstappen vergeten wanneer hij schoon gewassen is.

In de vijfde aflevering van het derde seizoen vraagt de gewonde en verminkte Jaime Lannister aan Brienne of Tarth in een gemeenschappelijk bad om een wapenstilstand na de helse reis in gevangenschap die ze noodgedwongen samen hebben doorgemaakt. Brienne antwoord dat daarvoor vertrouwen in elkaar nodig is en maakt daarmee impliciet duidelijk dat ze dat niet in hem heeft. Jaime staat namelijk bekend als ‘Oathbreaker’ en ‘Kingslayer’ omdat hij als lijfwacht van de vorige koning deze heeft vermoord. Jaime legt vervolgens woedend uit dat het redden van duizenden onschuldige burgers hem tot deze daad heeft geleid. Hij windt zich dusdanig op dat hij flauw valt en in het water wegzakt en moet worden behoed voor een verdrinkingsdood door Brienne. Vanaf dit moment van onderdompeling ontstaat er een nieuw moreel besef bij Jaime dat zich in de rest van de serie ontwikkelt.

Jaime Lannister blijft lange tijd loyaal aan de in zijn ogen steeds corruptere worden Baratheon-dynastie, waar ook zijn bastaardkinderen onderdeel van uitmaken. Hij wordt echter in de vierde aflevering van het zevende seizoen tijdens de slag tussen Lannister troepen en Dothraki in het water geworpen en lijkt door het gewicht van zijn harnas te verdrinken. Wanneer hij in de volgende aflevering weer uit het water is gehaald, keert hij terug naar de hoofdstad met de boodschap van de verloren slag en de, in zijn ogen, inmiddels verloren oorlog. Het is dan ook niet verwonderlijk dat hij vanaf dat moment open staat voor vredesonderhandelingen met de vijand, deze helpt tot stand komen en uiteindelijk in aflevering zeven hun kant kiest. Jaime komt dus in de loop van de serie door de invloed van het water in het reine met de zonden die hij heeft begaan.

Veruit de spectaculairste transformatie – vanuit visueel oogpunt – is het moment in aflevering zes van seizoen zeven, wanneer Daenarys’ draak Viserion, nadat hij is geraakt door een door de Night King geworpen speer van ijs, neerstort op een bevroren meer en door het ijs zakt. Later in de aflevering staat hij getransformeerd door de Night King op uit het water en zal de strijd voortzetten aan de kant van de White Walkers, die eropuit zijn de mensheid te vernietigen.

Conclusie

Wanneer een karakter uit een film of een televisieserie dus uit het water komt is hij of zij een ander mens (of draak) geworden. Iemand wordt onderdeel van een bepaalde groep zoals de lotgevallen van Theon Greyjoy illustreren, iemands fouten worden vergeven zoals in het geval van Jamie Lannister of iemand komt een paradijselijk verleden herstellen zoals Daenerys Targaryen beloofd te doen. Zo wordt zichtbaar hoe de psychologische ontwikkeling van personages wordt verbeeld aan de hand van de symbolische betekenis van het doopritueel zoals die ook in de vroeg-christelijke kunst werden toegepast.

Theon Greyjoy staat een aantal keer symbolisch op uit de dood doordat hij in aanraking komt met water. Ook Jamie Lannister wordt hierdoor symbolisch een nieuw mens. Maar ook in letterlijke zin staan personages in Game of Thrones uit de dood op dankzij besprenkeling met water. John Snow krijgt namelijk net als Daenerys de symbolische rol van Christus toebedeeld wanneer hij uit de dood wordt opgewekt in de tweede aflevering van het zesde seizoen. Tijdens deze aflevering wordt hij door de tovenares Melisandre gewassen terwijl zij bezweringen uitspreekt. Typerend is de scène waarbij ze een kan water over zijn hoofd uitgiet en zijn haar wast. Een duidelijkere verwijzing naar de doop is in de serie niet te vinden. Waar Christus na drie dagen uit de dood opstond, komt John Snow, nadat hij is vermoord, na drie afleveringen weer tot leven.

Literatuur

• Jensen, Robin (2012). Baptismal Imagery in Early Christianity. Ada, Michigan: Baker Books
• Van Laarhoven, Jan (2003). De beeldtaal van de christelijke kunst, geschiedenis van de iconografie. Nijmegen: Sun
• Schama, Simon (2012). Overvloed en Onbehagen. Amsterdam: Olympus

1. https://www.youtube.com/watch?v=1NDI3sOQRIQ, 04-04-2018
2. https://nl.wikipedia.org/wiki/Doop_(sacrament), 04-04-2018
3. https://www.youtube.com/watch?v=ygShNXLUeRs, 04-04-2018
4. Historicus Simon Schama beschrijft in ‘Overvloed en Onbehagen’ (2006) in een vergelijking met de Nederlandse vloedcultuur de doop eveneens als iets dat de rechtvaardigen van de goddelozen scheidt, de zonde wegspoelt, en het verbond tussen God en mens vernieuwd.
5. De reden dat dezelfde beelden zowel worden gebruikt bij doopkapellen als graftombes is de belofte van wederopstanding als troost voor de nabestaanden en hoop voor de stervenden. Wat dood is (de zondige mens), wordt namelijk weer levend. Daarnaast zijn er een aantal opvallende overeenkomsten in functie en vormgeving tussen de tombe en het doopvont. Zo hadden beiden vaak de vorm van een kruis en werd de baldakijn of luifel die over het graf van een martelaar werd geplaatst om deze te markeren, ook gebruikt om het vuil uit het water van het doopvont te houden. In een aantal gevallen werden graven van heiligen gebruikt als bassin, zodat het water direct gewijd zou zijn. Maar ook werden doopvonts gebruikt als tombes om heiligen of martelaren in te begraven.
6. Informatie over de afleveringen afkomstig van http://gameofthrones.wikia.com/, 04-04-2018