Wanneer we iets tegenkomen wat we leuk of mooi vinden, dan klikken we op het hart-symbool. Daarmee wordt het product – een kledingstuk bijvoorbeeld – of het bericht – denk aan een tweet – toegevoegd aan ons verlang- of favorietenlijstje. Het hart is een representatie van onze voorkeuren, maar ook een symbool voor liefde, voor gezondheid, en voor het leven. Maar hoe is deze geometrische vorm in de loop van de tijd geladen geraakt met al deze symbolische betekenissen? Ons begrip van het ‘hart’ heeft haar oorsprong in de anatomie, mythologie, religie, filosofie en de kunstgeschiedenis. Hieronder wordt verkend welke rol de beeldende kunst en de medische beeldvorming in dat proces hebben gespeeld. Achtereenvolgens komt aan de orde welke betekenis de hartvorm heeft, waar deze vorm vandaan komt, en waar het symbool en de vorm van het hart voor werd en wordt gebruikt.
Wat is de functie van het hart?
Inmiddels weten we uit de medische wetenschap dat het hart een pomp is die het bloed – en daarmee de voor organen noodzakelijke zuurstof – door het lichaam verspreidt. Als een van de belangrijkste organen kenden culturen en religies uit de (klassieke) oudheid echter allerlei andere functies toe aan het hart (Marinkovic et al, 2013).
Het hart was voor verschillende culturen de plek waar het bewustzijn, de waarheid en het moreel besef tot stand komen, maar waar ook emotie en wilskracht vandaan komen.1 2 3 4 5 Verder was het hart voor de Romeinen en de Grieken de zetel van de ziel, het centrum van intelligentie en de bron van lichaamswarmte en is binnen de Joods-Christelijke traditie het hart de tempel van God.6
Binnen de cultuur van het Oude Egypte was het hart de materiële vorm van het concept van de ziel (ib) dat na het sterven mee zou gaan naar het hiernamaals. Het belang dat aan dit lichaamsdeel werd gehecht blijkt uit het feit dat het hart enige orgaan is dat werd achtergelaten in een gemummificeerd lichaam, en daarnaast werd voorzien van amuletten om deze te beschermen. Het hart had namelijk de functie van een moreel kompas en bepaalde uiteindelijk het gewicht dat door de god Anubis werd gewogen om het leven te beoordelen.
Ook in de prehistorie was het waarschijnlijk al bekend dat het hart een vitale rol had voor de instandhouding van leven. Dat kan bijvoorbeeld worden gezien in de grotschildering (15.000 BCE) van een mammoet in de El Pindal-grot in Spanje waar het orgaan door een hartvorm wordt gerepresenteerd. In wat waarschijnlijk de oudste afbeelding van het hart is, staat deze opmerkelijk genoeg op de juiste positie in het lichaam aangegeven. Deze afbeelding zou daarom wellicht kunnen hebben gediend voor het verspreiden van kennis ten behoeve van de jacht (Marinkovic et al, 2013).
Waar komt de hartvorm vandaan?
De functie van het hart is bepalend voor haar vorm. Form follows function dus. De meest beeldbepalende onderdelen van het hart zijn de twee kamers, en de twee boezems daarboven, met daar weer boven de slagaders. Als het hart schematisch wordt weergegeven, valt daarin enigszins de iconische hartvorm te herkennen die we veelvuldig in onze omgeving tegenkomen.
In de ontwikkeling van een grillig, bloederig stuk vlees naar een glad, gestileerd symbool vallen echter verschillende tussenstappen te onderscheiden. De geometrische vorm (zowel met de ronde als de puntige onderkant) komt op allerlei voorwerpen en in allerlei bronnen voor. Maar dan niet als symbool voor het hart, maar als weergave van gebladerte, zoals vijgenbladeren (vanaf de oudheid), klimopbladeren, of waterlelies (vanaf de middeleeuwen).7 8 Vaak diende dit als een teken voor vruchtbaarheid, zoals in Etruskisch aardewerk (ca. 525 BCE) of in het mozaïek van de Hagia Sophia in Istanbul (ca. 1239), waarbij Christus een bijbel vasthoudt dat is versierd met hartvormige bladeren.
Claudius Galenus, een Griekse arts, kreeg (in 1 CE) de kans om de lichamen van gestorven gladiatoren te bestuderen. Hij beschreef de vorm van het hart als een omgekeerd blad, zoals dat van een klimop.9 De stagnatie van wetenschappelijk onderzoek tijdens de middeleeuwen (door de ontmoediging daarvan door de Rooms-Katholieke kerk) leidde ertoe dat de anatomische beschrijvingen van Galenus de basis vormden voor de wijze waarop wetenschappers, artsen en kunstenaars in de eeuwen die daarop zouden volgen het hart zouden verbeelden.
Zo zou bijvoorbeeld tot in de 15e eeuw het hart met de puntige kant naar boven worden afgebeeld (Vinken, 2001). Toen er echter hernieuwde interesse ontstond naar empirisch onderzoek (dat wil zeggen: de rechtstreekse waarneming) van het menselijk lichaam draaide deze zich om. Op het moment dat de afbeelding van het hart omdraaide, deed de weergave van de spitse onderzijde ook haar intrede, waar deze daarvoor vaak was afgerond. Toen had het hart echter al de betekenis waar we het hart tegenwoordig mee associëren.
Welke betekenis heeft de hartvorm?
Het hart heeft een essentiële rol in het in stand houden van het leven. Die rol is dusdanig belangrijk dat het hart symbool is komen te staan voor het leven zelf of het leven geven áán of vóór iemand anders. Dat blijkt uit drie manieren waarop de hartvorm werd gebruikt: als symbool van romantische liefde, als symbool van goddelijke liefde, en als symbool van liefdadigheid.
Het hart als symbool van romantische liefde
Zoals we zagen erkenden verschillende culturen het hart als bron van emotie. Dat we dit beeld nog steeds aannemelijk vinden heeft alles te maken met een theorie over het karakter van mensen dat lange tijd van invloed is geweest. Deze zienswijze werd onder andere door Galenus ontwikkeld en werd tot ver na de middeleeuwen aangehangen. Deze zogenaamde temperamentenleer gaat ervan uit dat de gemoedstoestand van mensen wordt bepaald door de balans tussen vier lichaamsvloeistoffen: bloed, zwarte gal, gele gal en slijm. De verhouding hiertussen komt tot stand door de wisselwerking tussen respectievelijk vier organen: het hart, de lever, de milt en de hersenen. Emotionele, impulsieve en energieke mensen werden verondersteld een overheersende hoeveelheid bloed te hebben dankzij een overproductief hart. Deze mensen zou je daarom kunnen typeren als ‘hartelijk’.10
Waar het overstromen van het hart nadrukkelijk bij aan de orde is, is de liefde voor iemand anders. De verbeelding van de hartvorm als metafoor voor de liefde komt voor het eerst voor in Roman de la poire (Romance of the pear) (een manuscript met een gedicht uit het midden van de 13e eeuw). Hierop is te zien hoe de minnaar op zijn knieën zijn hart (een omgekeerde peerachtige vorm) aanbiedt aan zijn geliefde. Het overhandigen van het hart dient hier een als verklaring van liefde en verlangen. Het hart wordt als het ware kado gedaan. Vandaar dat harten een terugkerend motief zijn in de decoratie van sieradendozen, spiegels, en sieraden zoals broches en oorbellen. Wanneer het hart als kado werd geaccepteerd pastte de geliefde dus zowel letterlijk als figuurlijk op het hart van haar minnaar. Het dragen van het kado als sieraad werd bovendien gezien als een symbool van trouw (Eichberger, 2015).
Hier kan natuurlijk ook misbruik van worden gemaakt. Zo kan iemand de verkering uitmaken, of vreemdgaan. Met bloedend hart moet worden vastgesteld dat love hurts. Dit wordt verbeeld in Casper von Regensburgs houtsnede Vrouwe Venus en de verliefde (ca. 1485). Hierin speelt de Romeinse godin van de liefde en de schoonheid met het hart van een man die door liefde verblind is. Elk hart dat is afgebeeld staat voor een manier waarop het hart in de liefde pijn kan worden gedaan (voorzien van uitspraken van de man). Dit symboliseert de macht die de vrouw heeft over het hart van de verliefde man.
Hier kan natuurlijk ook misbruik van worden gemaakt. Zo kan iemand de verkering uitmaken, of vreemdgaan. Met bloedend hart moet worden vastgesteld dat love hurts. Dit wordt verbeeld in Casper von Regensburgs houtsnede Vrouwe Venus en de verliefde (ca. 1485). Hierin speelt de Romeinse godin van de liefde en de schoonheid met het hart van een man die door liefde verblind is. Elk hart dat is afgebeeld staat voor een manier waarop het hart in de liefde pijn kan worden gedaan (voorzien van uitspraken van de man). Dit symboliseert de macht die de vrouw heeft over het hart van de verliefde man.
Behalve sieraden werden ook hartvormige boeken met liefdesgedichten of liederen kado gedaan (bijvoorbeeld: Jean de Montchenu, Le Chansonnier Cordiforme (ca. 1470)). Deze boeken bevatten liefdesverhalen van koppels of verklaringen van liefde, bijvoorbeeld die van Piere Sala aan Marguerite Builloud (Pierre Sala, Petit Livre d’Amour (ca. 1500)).11
In ‘Jongeman met een boek’ (afkomstig uit een getijdenboek, gemaakt door een onbekende kunstenaar in ca. 1480) is iemand te zien die wat dromerig met een opengeslagen hartvormig boek in zijn handen in de verte staart alsof hij overpeinst wat er staat terwijl hij aan zijn geliefde denkt.12
Het hart als symbool van goddelijke liefde
Het hart kon dus worden overhandigd aan een ander als blijk van aanbidding en devotie. Binnen het christendom wordt de opoffering van Gods zoon Jezus Christus als ultieme vorm van zelfopoffering gezien en daarmee van de goddelijke liefde voor de mens. Deze daad verdiende op haar beurt de aanbidding en devotie van de mens. In de afbeeldingen die hierbij als ondersteuning diende werd veelvuldig gebruik gemaakt van de afbeelding van het hart als symbool van goddelijke liefde.
Ten eerste werd het hart gebruikt in de verering van de vijf wonden van Christus aan het kruis als symbool van marteling en lijden. Tijdens de kruisiging werd Christus namelijk verschillende malen verwondt: twee keer in de handen, twee keer in de voeten en één keer door middel van een speer in de zij, waarmee het hart werd doorboord. Dit thema is vooral in de middeleeuwen vaak verbeeld. Bijvoorbeeld door Simon Bening in De aanbidding van de vijf wonden (ca. 1525-30), maar ook in Houtsnede van de 5 wonden (ca. 1484, kunstenaar onbekend) (Eichberger, 2015). Opvallend is dat in beide afbeeldingen de handen en voeten realistisch en anatomisch correct zijn, maar het hart een symbolische weergave betreft.
Ten tweede werd de afbeelding van het hart als symbool van Gods liefde voor de mensheid vanaf de vijftiende eeuw gebruikt in de Heilig Hartverering binnen de Rooms-Katholieke kerk (Grassi, 2010). Er zijn talloze afbeeldingen van Christus of Maria die het hart aan de kijker tonen, zoals in Pompeo Batoni, Sacred Heart of Jesus (1767). Afgebeeld is een door heiligheid verlicht, vlammend en bloedend hart, doorboord door een speer, omringd door een doornenkroon, met een kruis bovenop.
In Robert la Longue, Sacred Heart of Jesus (1705) zien we engeltjes/cherubijnen (zogenaamde ‘putti’) harten verzamelen(van mensen) om die bij Jezus’ hart te brengen. Opvallend is dat naarmate wetenschappelijke kennis toeneemt we zien dat anatomische correctheid ook een rol gaat spelen. Dit is goed zichtbaar in José de Páez’, Adoration of the Sacred Heart of Jesus with St. Ignatius Loyola and Aloysius Gonzaga (ca. 1770) waarin een vrijwel anatomisch correct hart met slagaderen en hartkleppen is afgebeeld (Eichberger, 2015).
Het hart als symbool van de menselijke natuur
Maarten Luther, de bekende kerkhervormer en protestantse theoloog, was niet bepaald een liefhebber van de cultus die ontstond rondom de verering van het hart van Jezus. Het menselijk hart met al haar emoties (en neiging tot zonden) was echter in zijn ogen problematischer. Luther kon zijn teksten waarin hij ideeën uiteenzette snel verspreiden dankzij de boekdrukkunst. Maar ook de beeldende kunst bood in de vorm van houtsneden de mogelijkheid zijn complexe theologische ideeën en die van anderen te visualiseren en te verspreiden. Het hart speelt ook hierin een belangrijke rol als symbool voor de zondige menselijke natuur.
Zo zien we in de Glaubensbaum (Geloofsboom) (1524) van Heinrich Vogtherr (der Ältere) een boom die door een hart heen groeit. Dit is gebaseerd op het bijbelse gebod uit Deuteronomium 6:5 ‘Gij zult de HERE, uw God, liefhebben met geheel uw hart en met geheel uw ziel en met geheel uw kracht’. Daarom moet het menselijk hart zich als een boom wortelen, groeien en zich richten tot God om vruchten voort te brengen en moet het allerlei zondige verleidingen weerstaan. Antoine Wierix heeft in de serie Cor Jesu amanti sacrum (ca. 1586) verbeeld hoe Jezus (als kind) aan het werk is in het menselijk hart, bijvoorbeeld door deze schoon te maken. Dat is blijkbaar nodig zoals wordt verbeeld in Maarten van Heemskerck’s The Vain Hope for Worldly Gain (1550) waarin de duivel het hart van de mensen vult met zondige, wereldse verlangens zoals macht, seks en rijkdom.
De Emblemata Sacra (1617) van de Lutherse theoloog Daniel Cramer bestaat uit twee series van in totaal vijftig allegorische woordbeelden (pictogrammen) over het menselijk hart waarin theologische stellingen en interpretaties van bijbelteksten worden verbeeld om te dienen als moreel leidraad. Het hart wordt hierin afgebeeld in allerlei situaties: geketend, gekroond, genageld aan een kruis, voorzien van vleugels, ondermijnd door de duivel, etc.13 14 In Pictura VI is liggend op een bijbel een hart met een oog afgebeeld waarboven een lamp wordt gehouden. Dat symboliseert hoe de gelovige de Schrift moet lezen om de weldaad hiervan te ervaren (Both & Stronks, 2010).
Het hart als symbool van liefdadigheid
Naast een verwijzing naar de romantische liefde, de goddelijke zelfopoffering en de zondige menselijke natuur, is het hart gebruikt als allegorie voor liefdadigheid. Een allegorie is in de beeldende kunst een symbolische voorstelling waarbij een idee of abstract begrip (bijvoorbeeld deugden en ondeugden) wordt verbeeld door bijvoorbeeld personen.15 ‘Liefdadigheid’ (‘Caritas’) is één van de zeven deugden zoals die binnen de katholieke traditie wordt gehanteerd, net als de tegenovergestelde hoofdzonde ‘Afgunst’ (‘Invidia’).
Het geven van het hart aan Christus als blijk van menselijke onderwerping aan God was inmiddels een bekende literaire uitdrukking (gebaseerd op bepaalde bijbelauteurs zoals Paulus en Johannes), maar het was Giotto die in de 14e eeuw als eerste dit verbeelde (Vinken, 2001). Op het fresco van ‘De deugden’ dat hij vervaardigde voor de Scrovegni Kapel (ca. 1305) is te zien hoe de allegorie van liefdadigheid haar hart aan Christus geeft. Dit symbool kreeg veel navolging door andere kunstenaars, zoals onder andere te zien is in Taddeo Gaddi’s De deugden: Liefdadigheid (ca. 1328-30) of in Andrea Pisano’s De deugden: Liefdadigheid op de deuren aan de zuidzijde van de Baptisterium in Florence (ca. 1337). Allen verbeelden op dat moment nog het hart met het smalle deel naar boven.
In de 15e eeuw is deze allegorie een veel voorkomend middel om het gewone volk te laten zien hoe men zich ten opzichte van anderen diende te gedragen. In Liefdadigheid (zeven deugden) (1559) van Pieter Brueghel de oudere, staat de personificatie van deze deugd centraal in het beeld met een hart in haar handen, terwijl om haar heen uitingen van opoffering en liefdadigheid staan afgebeeld: het geven van voedsel aan gehandicapten, het kleden van armen, de zorg voor zieken, het bidden voor misdadigers en het verwelkomen van vreemdelingen. Ook Van Heemskerck laat dat zien in Man assisted by Charity, Hope and Faith (1562). Hier wordt de mens ondersteund door Liefdadigheid. Zij houdt een brandend hart vast, als ware het verwarmd door de liefde van Jezus.
Het hart staat onder invloed staat van zowel goed als kwaad. Dit laatste wordt gesymboliseerd door de personificatie van ‘Afgunst’. In Maarten van Heemskercks De triomf van afgunst (1564) wordt Invidia afgebeeld als de moeder van oorlog, ongelijkheid en onverschilligheid. Ook in De triomf van Jozef (1559) (als symbool van geduld) van Van Heemskerck is ze aanwezig op de achtergrond als bron van broedermoord en jaloezie. In de weergave van Johannes Wierix (1579) en Jacob de Gheyn (ca. 1643) is goed te zien hoe ze steeds wordt afgebeeld terwijl ze koud hart aan het opeten is. Dergelijke symboliek was toentertijd – maar nu ook – goed te begrijpen: alleen een brandend hart kan anderen een ‘warm hart’ toedragen.
Literatuur
- Vinken, P. (2001), “How the heart was held in medieval art”, The Lancet #358 (9299): 2155–2157
- S. Marinković, D. Lazić, V. Kanjuh, S. Valjarević, I. Tomić, M. Aksić, A. Starčević (2013). Heart in anatomy history, radiology, anthropology and art. Folia Morphol. Vol. 73, No. 2, pp. 103–112
- Grassi, Joseph A (2010) Healing the Heart: The Transformational Power of Biblical Heart Imagery. WIPF & Stock, Eugene, Oregon
- Eichberger, Dagmar (2015). Herzschmerz – Love And Pain: Representing the Heart in Early Modern Art. Lecture at the ARC Centre for Excellence for the History of Emotions, The University of Melbourne
- Both, B & Stronks, E. Acceptatie van het vreemde: Pers- en geloofsvrijheid in de Republiek vanuit internationaal perspectief. Nederlandse Letterkunde. Jaargang 15, nr 2, augustus 2010, pp. 73-102
- https://en.wikipedia.org/wiki/Heart#Symbolism, 05-05-2016
- https://www.youtube.com/watch?v=S9qEsaf6xyU, 05-05-2016
- http://aplus.com/a/this-is-why-the-heart-symbol-is-associated-with-love, 05-05-2016
- http://www.pbs.org/wgbh/amex/partners/breakthroughs/b_history.html, 05-05-2016
- https://sydney.edu.au/medicine/museum/mwmuseum/index.php/Anatomy_of_the_Heart, 05-05-2016
- https://web.stanford.edu/class/history13/earlysciencelab/body/heartpages/heart.html, 05-05-2016
- https://en.wikipedia.org/wiki/Heart_%28symbol%29, 05-05-2016
- http://www.sosylvie.com/2015/02/valentine-catching-hearts-in-a-net.html, 05-05-2016
- http://priceonomics.com/why-is-the-heart-emoji-so-anatomically-incorrect/, 05-05-2016
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Humores, 18-07-2017
- http://blogs.bl.uk/digitisedmanuscripts/2013/02/be-my-valentine.html, 18-07-2017
- http://erikkwakkel.tumblr.com/post/76668478631/dreamy-eyes-heart-shaped-books-from-medieval, 18-07-2017
- https://en.wikipedia.org/wiki/Daniel_Cramer, 18-07-2017
- https://archive.org/details/emblematasacraho00cram, 18-07-2017
- https://nl.wikipedia.org/wiki/Allegorie_(beeldende_kunst), 18-07-2017